G.-l

6

i te whenua o nga maero e wha te kau, a i taua takiwa kua whakatokia i te whenua i waenga o Waitotara o Waingongoro. Ko te mutunga o tenei whawhai ko te oma o Titokowaru me te nuinga o ona tangata ma nga wahi ngaro ote ngaherehere nui ki te kainga o Ngatimaru o uta o Waitara; ka riro herehere te Pakakohi, a kawea atu ana a Ngarauru ki Whanganui noho ai, a ratou e noho ana i waenga noho e tata ana ki Waitotara. Ka puare nei te whenua o waenganui o Waitotara o Waingongoro hei nohoanga tangata ka nohoia e o tatou kai-noho; a no muri ka whakahokia mai nga tangata o Pakakohi o Ngarauru ka whakanohia ki nga Rahui, kua whakaritea kua ruritia ma ratou e te Kawanatanga a e noho tonu nei ratou tae noa ki tenei ra, ko nga mea nunui o enei tangata kua whakahokia nei kua ata whakaritea a he mea iti nga mea e toe nei hei whakaaro ake ma maua. Tenei nga mea nunui kei te taha ki te Hauraro ako te take o enei ki to maua titiro ko te mahi rere ke o nga Kawanatanga maha. A i runga i te whakaaro kia tiaho te maramatanga ki runga ki enei mea o taua wa, a kia whakamutua enei kuraruraru ka mea atu maua ki a koe e Te Kawana kia ata tirohia a koe te mea nana pea i whakaatu ki nga Minita ote Kawanatanga tuku iho, tuku iho te tikanga hei ara mahi ma ratou. Ko te mea tika kia rapurapu maua ki te mea ka whakaatu maua ki a koe e Te Kawana tetahi whakaaro tika o te ahua o enei mea inaianei. 11. Te ahua o nga mea ite mutunga o te whawhai. Ka oti te whawhai te tami ko te whenua o waenganui o Waitotara o Cape Egmont kua whakarerea ete tangata Maori e te kainoho hoki. I Oketopa, 1869, tae noa ki nga kainga nohoanga tangata o waho o Nu Paremata kahore he Pakeha kotahi, engari kotahi rau pea kei te Taone o Patea me etahi whanau i noho i runga i te toa i Wairoa a puta tonu i taua whawhai i ora hoki i te tata ki o tatou pa, i o tatou pareparenga me nga Porakahauhi ako te kaitiaki he waranatia me tetahi ope o Ngatiporou. He takitahi nga whare e whakahoutia ana: ko nga tangata Maori whawhai mai kua kore rawa, ko a ratou pa ko o ratou mahinga kua whakakorea rawatia. Kahore he tangata Maori ote hunga Maori whawhai mai timata i Waitotara tae noa ki Wai ngongoro. I whakaaetia e te whare Runanga oßaro nga pauna moni 10,000 hei awhina mo nga kainoho i te whenua kia hoki ratou ki o ratou paamu. Otira i mua ito ratou hokinga i tono ratou ki te Minita a whakaae ana a ia, ki te mea ka hoki ratou ki o raton kainga era te Kawanatanga e ki kia kore nga tangata Maori whawhai e hoki mai. Kia kore rawa, e ngiha te ahi ate tangata Maori whawhai ki te whenua i Patea. Kaha tonu te whakamana i tenei tikanga. Tae mai ana te rongo tena nga ope iti a Titokowaru te hoki ngoki mai ki te tahataha ki te Hauraro o te-awa o Waingongoro ka tukua atu etahi tangata a puhia ana etahi tangata e rua a hopukia ana tetahi wahine; i tetahi kainga ke i etahi maero ki runga ki te awa o Waitotara ka puhia ano tetahi tangata kotahi a hopukia ana te rua o nga wahine. I runga i tenei mahi kaha ka whakamutu nga tangata ki te hoki mai ki te noho ano ki to ratou whenua. I taua wa nei kua tonoa nga Maori noho pai kia mahi i nga mahi nunui a whakaae ana ratou ara nga tangata Maori ki te Hauraro o Waingongoro a kua kaha te mahi o te Kawanatanga kia wha kaputaia he ara ma te Takutai ki nga kainga e noho pai ana nga tangata awhio haere i Nu Paremata, whakaritea ana nga mahi me nga utu ma Wi Kingi Matakatea me ona tangata i Opunake, ma Hone Pihama me ona tangata i Oeo, a ma Manaia me ona tangata i Kaupukunui hei hanga i te ara ma te Takutai, a kahore tenei mahi i whakararua. I te timatanga ote tau 1870 ka timata te hoki nui o nga kainoho ki a ratou kainga. Hiahia tonu ratou kia kaua e tukua kia hoki ma te Maori, kahore pea i rere ke l runga o te whakaaro o te ngakau tangata to ratou whakatakariri a he maha nga tangata i whaka waia kia ki ko te kupu a te Tumuaki o nga Minita me te kupu nei " Maori whawhai" e rite ana ki te kupu " etahi Maori." Otira kahore rawa tenei kupu e pa ki nga tangata penei me Hone Pihama, "te tino toto pai o Ngatiruanui," kua whakahokia nei ki a ia e Te Retimana nga mano eka maha i Patea a kahore i oti taua mahi i runga i tona " piri mai kia tatou i te whawhai o te tau 1868 a mate tahi me nga kainoho i te whenua i nga tangata i mate i nga taonga i pau otira whakarerea ana ona tangata ake ina karangatia a ia e te Kawangatanga." E kore rawa hoki e tau tenei kupu ki te tangata penei me Meiha Keepa ratou ko ona tangata i toa nei to ratou whawhai ito tatou taha. Iki a Keepa nana te nuinga ote whenua i waenganui o Waitotara o Wairoa a i kaha te tono atu kia whakaae a ia ki a 400 eka mana, a ko tenei no muri i tona tono ki tetahi Komihana a kahore i whakaaetia tona tono tuatahi. Nui atu ana te taimaha o enei mahi a te Kawanatanga i enei tautohetohe a tera ano nga tohu o etahi kino e puta mai ana ite ahu ki te Hauraro. Kei te haerere a Titokowaru ratou ko ona tangata i te whenua a Ngatimaru a i Waitara me te mau pu. I te huihui a Te Whiti ite hawhe tau i Maehe 1870, i kitea me whakaputa tetahi tikanga hei whakamarie i enei tangata haerere o Ngatiruanui kia puta tuturu ai te rongomau. Kei te pakeke haere te mahi whakamarie i nga Rangatira kahore i uru ki te whawhai i te wa e tupehupehu haere ana a Titokowaru hei whakakore i te noho rongomau o nga tangata e noho nei i nga wahi ata noho iNu Paremeta. Ite marama o Mei ka tahuri te Runanga kua whakaritea e Ta Tarara Makarini mo nga mahi Maori o Taranaki ko nga tangata o taua Runanga i whiriwhiria ano nga tino Rangatira Pakeha, i whiriwhiria hei hoatu kupu ako ki te Kawanatanga ka tahuri ratou ki te whakahoki kupu ki te Kawanatanga, a ki te tono kia whakaputaia tetahi tikanga mo Titokowaru, kei te kore hoki e tau te Rongomau i te mea kei te waiho nga tangata whai i a ia kia haerere i waenganui o nga Hapu o Waitara a kahore ite paingia ratou. Ite timatanga i pai atu te Kawanatanga ki nga tikanga o te Runanga ki te mea ka kore aua tikanga e whakakore i te riro i te rau o te patu. Otira kahore he mea i mahia. I te Huihuinga i Parihaka i Hepetema, a i reira a Titokowaru, i rapurapua me kore e kitea te whakaaro o te Kawanatanga mo tona hoki a kahore i kitea; ka whakahoki kupu ano te Runanga Maori o Taranaki ki te Kawanatanga a ko te take tenei, i te mea kahore i mohiotia te whakaaro o te Kawanatanga mo Titokowaru, he mahi whakawehiwehi tona haerere i nga kainga tutata ki nga kainga noho pai. I taua wa e kaha ana te Kawanatanga ki te akiaki i te mahi hanga rori te Takutai a whakamatau ana ia Te Whiti kia haere mai hei hoa mo ratou i te mutunga, a i tetahi hui i Parihaka i Tihema 1870, ohorere ana te whakaae a Te Whiti ratou ko ona hoa kia hangaia nga rori a whakaae ana kia uru ratou ki te hanga. Ko tenei whakaaro mo te hanga te rori timata atu i Warea haere ki Umuroa i taria kia kitea te whakaaro aTe Whiti; a kua puta nei tona whakaae mo te hanga a kua ata marama nga whakaaro i waenganui o Te Whiti me te Kawanatanga ka ahua whakaaro a Titoko ki tenei a ka pumau tona whakaaro mo te hoki ki tona kainga tawhito i te Mania o Waimate. Hohoro tonu te