I.—B

42

Me to kupu e ki nei koe, Ko ia e whiwhi ana i te painga ka tika ano kia ivaha ano i te taimahatanga, ko ahau kaore ano i kite noa i nga painga ate Pakeha kua puta mai ki au me toku Iwi; ko taku kupu tenei ko ia e korero tenga ana ki tetahi ka tika mona ano te kapura o te Eeinga. Ko te kupu i te rarangi 3 o te panui, ki tou mahara i oti ano ranei te ruri te whenua i mua atu o te hokonga a Te Keepa ki toku i rongo ai kaore ano he mapi he kai ruri i tae ki te ruri i aua whenua a Te Keepa whakahua teka noa a Te Keepa i roto i te tiiti kei te pukapuka ruri te ahua o te whenua. He parau tena kupu, he kupu tinihanga. Mo to kupu tuawha e ki nei koe kahore koe e whakapono kahore e whakapono tetahi atu tangata e mohio ana ki aia ano i whakapuaki a Matara i nga kupu i kiia i whakapuakina e ia. Katahi ano te tangata ko koe kahore i titiro i te pukapuka a Matara ki to Kaituhituhi a te Kuini i te tau 1856'; me hoki ano koe, to hoa ranei e kore nei koe e whakapono me ata korero i au pukapuka kia tika ai te tuku mai i ana panui mo te Paramata. Ki te mea he whakahe nau mo nga Maori, mau ano tau kahore rawa e whakaponohia ekari pea ko o kai tohutohu nana koe i tu ai e whakapono ki a koe. E ki ana koe i te rarangi 5 o to panui he hoa uaua a Ariki Make, e kore rawa ahau e ki he pono to kupu. Ko Te Make i mahi ano ia i te taha ki Te Kawanatanga. Kahore ia i mahi nui ki nga Maori ekari pea ka tautohe a te Maori ki a ratou Maori ano i kaha pea a Ariki Make otira kaore ia e tino kaha hei hoa totohe ki tona Eangatira ki te Kawanatanga. Me te Eoretana hoki i mahi ano ia ki Te Kawanatanga mo te taha ki te Karauna. Kotahi anake te tangata i nga Maori, ko te roia anake. Otira i puta ano he kupu o taua Eoia mo te kore mana o te pukapuka tuku whenua, no reira i mahia tinihangatia e to Kooti Whakawa te tuhinga a koutou i te ingoa o ta koutou Kawana hou, te ingoa ko Kawana Teone Hora. Ko nga korero o taua Kooti i tino korerotia Pakehatia. Ko te whenua i tonoa ki to Kooti whakawa 1868, ko Kaitorete he whenua nohoanga mahinga kai ma nga Maori. Kahore i oti i tau Kooti whakawa whenua Maori. I mohio ano taua Kooti Whakawa i taua wa kua he taua mahi no reira i hoatu noa etahi whenua e taua Kooti hei whakakawari i te pakeke o nga Maori, otira ko te whenua ko Kaitorete i tonoa ki taua Kooti kahore i whakahokia. Muri mai ano ka noho ano te Kooti ki Otakou he whakawa ano i nga whenua i whakatapua i mua. Kahore ka Maori i tono kia homai he whenua ke atu hei whakaea ite pukapuka hoko aTe Keepa; katahi ka tono te Kooti ratou ko ana Komihana penei te kupu : " E kore ranei koutou e nga tangata o Otakou me o Murihiku e hiahia ki etehi whenua ke hei whakarite i nga kupu aTe Kawanatanga ? Kahore nga Maori i titiro pai atu ki taua kupu a Ariki Make, katahi ka haere ratou ko etahi rangatira ki roto i te ruma korerorero ai whakaaetia ana ko Tautuku te whenua kei te Porowini o Otakou, ko te nui o nga eka 1,000, ko taua whenua kua takohia ano ete Kawanatanga. Muri mai ano ka tu te Eunanga Paremata i taua tau ano 1868, ka mahia te ture hei whakatika ite mahi he a to Kooti, hei whakamana hoki i te tuhinga a Kawana Teone Horo i tona ingoa ki te pukapuka tuku kia mana ai nga mahi he a taua Kooti Whakawa Whenua Maori. Ko taku kupu mo aua Komihana me te mahinga a taua Kooti Whakawa Whenua Maori, kahore rawa atu i pono e kore rawa e whakaponohia e nga tangata matau i muri ake nei. E ki ana a Penetana kahore nga korero i roto i te pukapuka inoi a Ngaitahu i whakapuakina ki te aroaro o te Kooti i te tau 1868, mehemea i tonoa e nga Maori, penei kua oti pai i te Kooti te whakaaro. Me ki atu e au, he aha koe e kore ai e mahara he ritenga karo ki a koe ka kupu ote pukapuka inoi a Ngaitahu he ritenga hoki kahore i ata kimihiate tika me te he, kua kiia nei e koe kahore koe e whakapono kaore tetahi tangata e whakapono ? Ki toku mahara he he rawa tenei whakahe mo tenei mahi; he ritenga puhaehae ki te iwi Maori he ritenga whakahawea. Ko to kupu eki nei kua whiwhi ano nga Maori ki nga painga, e kore ahau e whapono notemea no nga Maori ano o ratou whenua me o ratou rawa ehara i te Pakeha ena painga katoa ekari kua oti te tinihanga ete Pakeha te painga o nga Maori. E ki nei a Penetana kua whiwhi nga Maori ki nga whare turoro, no te mea i tuhera ano aua whare i te Kawanatanga ki nga Maori. Ki toku mahara kahore ano nga Maori kia whiwhi noa ki aua whare turoro. 1 kiia aua whare me tu ki nga kainga Maori i taua wa ano, no kona kahore he pono o tenei ki kua rite taua kupu. Iki ano a Penetana kua whiwhi ano nga Maori ki nga kura. Ki toku mahara kahore ano aua tu kura kia tu noa. Ko enei kura etu nei, na te Koroni enei kura, ehara ite kura utu whenua. Eki ana aTe Penetana e kore enei kupu whakaari e taea te utu ete moni. He tika tenei kupu e kore e taea ete moni te utu enei kupu. Ekari tera e taea te utu mehemea ka whakaaturia kaa whenua i riro i runga i aua kupu waniwani. Ko tona utu, me hoki ano aua whenua. Ko te mea anake tenei eai te utu. Me mau rawa eau te kupu whakamutunga ote panui a Penetana, eki nei e kore rawa e taea te whakarite te tono a Ngaitahu ki ta ratou e tono ai ekari me whakarite e te Kawanatanga etahi whenua mo nga Maori kia mutu ai te mahi tono i ia wa i ia wa. Ko taku kupu whakamutunga hei titiro ma te Paramata nei, ko te panui a Penetana he mea tohutohu atu na te Kawanatanga nga putake e panuitia nei. Ko te putake iki penei ai ahau no te mea ko ia i whakaturia hei Komihana, i penei ke te korero i nga ra o Maehe 1876, i te Euma o te Minita mo nga Maori koia nei te kupu. Ko Penetana hei Komihana, ko nga take me haere rawa ia ki a Ngaitahu uiui ai i nga kupu a nga tangata nana i hoko taua whenua; ko nga putake hei mahi ma taua Kohimana ma Ngaitahu ano e korero a taua wa etu ai taua Komihana. Whakaaetia ana ete Minita ote taha Maori. Ko nga kupu o taua panui he amuamu noa iho ehara ite korero whai-tikanga; he korero nukarau penei me te mamiuga, kahore he pono. I haere hoki te kupu a Penetana ki te kaipuke ki "Te Arapama." Kia peratia koi te ritenga o te Waipounamu me taua kaipuke? Ko taku kupu atu, i ahatia taua kaipuke? Kaore koia a Ingarangi i utu i taua kaipuke ki te Kawanatangu o Marikene mo te hakanga o taua Kaipuke i runga i te oneone o Ingarangi ? Wereketana, Oketopa 26, 1876. Na H. K. Taiaroa. [Translation.] Statement in writing by H. K. Taiaroa, M.H.E., in reply to the words of the Eeport by Mr. Fenton, Chief Judge of the Native Land Court. (G.-7a, 1876.) That report was sent in by Mr. Fenton to the Government in order to be laid before Parliament,