7

I;—3A

41. Tβ Makarini: Kei te whakahe koia nga Maori ki nga ture katoa ote motu nei, kei te ki koia rafcou kei te peehia kinotia ratou c nga ture c pa nei ki nga mea katoa o te koroni, haunga ia nga ture c pa ana ki o ratou whenua? Henare K-xihau: Kaore a matou whakahe ki nga ture nui tonu ate Pakeha, ko ta matou c whakahe ana ko nga ture epa ana ki nga whenua Maori. E tino whakahe ana ahau ki nga ture c pa nei ki nga whenua Maori, a me te mohio hoki o te mema c patai mai nei ki au, he tino tika rawa atu taku c korero atu nei, ara, kei te mate rawa atu nga Maori i nga ture mo o ratou whenua c mana nei. 42. Te Tiamana: Xi te whakaturia te Kaunihera Maori, me whai mana koia taua Kaunihera kite whakahaere i nga ture, me whakatu ranei c ratou etahi komiti i raro i a ia mo ia takiwa hei whakahaere i nga ture ki roto i aua takiwa ? Henare Kaihau : B penei ana taku korero, ko nga whakahaere c pa ana ki nga whenua Maori ote takiwa o Heke, me riro ena ma te Komiti Takiwa c mahi. Ko te kainga hei huihuitanga mo te Kaunihera Maori me riro tena ma nga mema Maori i pootitia c nga iwi hei mema mo taua Kaunihera c whakatau, ara, me whakatau kia tv ki tetahi wahi c ahua waenganui ana te tv i te Motu nei, na ma te Kaunihera Maori c whakamana nga Komiti Maori kite whakahaere i nga ture i tukua atu ki a ratou etc Paremete. Xi taku whakaaro ma tenei ka ngawari nga raruraru o ia takiwa puta noa te Motu o Aotearoa nei. 43. Te Tiamana : Ara, c penei ana koe, me whakatu etahi Komiti motuhake hei whakahaere whakawa mo nga raruraru Maori, haunga ia nga whenua Maori ? Henare Kaihau : Xi te whakaturia nga Komiti Maori i raro i te Kaunihera mo tetahi takiwa i noho ai nga iwi o taua Komiti, a kite puta he raruraru i roto i a ratou, kaati, ka riro ma taua Komiti Maori i whakaturia ra c te Kaunihera c whiriwhiri taua raruraru ki roto i to ratou takiwa, ama ratou c tino whakatau. Ma taua Komiti c ripoata kite Tumuaki o te Kaunihera, c whakaatu ki a ia ta ratou i whakatau ai, a ma te Kaunihera c titiro c whakatau he tika ranei he he ranei ta te Komiti i whakatau ai. 44. Kapene Bahera : Ko te aronga o taku c whai nei c penei ke ana, kite whakaturia c tatou he Komiti mo ia takiwa hei whakahaere whakawa, haunga nga whakahaere mo nga whenua, ka pehea tau ? Henare Kaihau : Heoi he mahi ma ratou ko nga raruraru anake c puta ana i waenganui i te Maori me te Maori. Kaore au c tono ana kia tukua atu he mana ki a ratou hei whakahaere i nga raruraru c puta ana i waenganui ite Maori me te Pakeha. Xi taku he mea tika tenei kia whakaaetia, notemea kei te mohio nga Maori ki nga aronga onga mea katoa c pa ana ki o ratou tikanga Maori tae atu ki o ratou whenua. 45. Tiaki Tiwini : Kei te mohio pea koe kite Ture o te tau 1882 o te tau 1884 ranei, i paahitia nei c te Kawanatanga o Te Paraihe ? Henare Kaihau : Kua rongo au ki taua Ture. Kaore au ite matau ki nga tikanga o roto i taua Ture ? 46. Tiaki Tiwini : Kaore koia koe i te mohio ko te tikanga o taua Ture he tuku mana ki n»a Maori c whai mana ai ratou kite whakahaere i o ratou ake raruraru, penei me te mea c tonoa nei c koutou i naianei. Ara, pera me te ture i tonoa nei c Tamahau Mahupuku me ona iwi kia paahitia c tenei Paremete ? Henare Kaihau : Aβ, kua rongo au ki tena Ture, kite Ture o te tau 1882, engari c hara tena 1 te Ture o te tau 1884. 47. Tiaki Tiwini : I whiwhi painga ranei te iwi Maori ,i raro i taua Ture? Henare Kaihau: Kaore; kaore kau he mahi i pahure i taua Ture. Kaore kau he mana motuhake i tukua atu ki nga Maori i raro i taua Ture. Kaore taua Ture i marama, na reira kaore i taea c ratou te whakahaere ona tikanga. Mehemea i marama te whakatakoto o nga tikanga o taua Ture, kua taea ano c nga Maori ona tikanga te whakahaere. 48. Tiaki Tiwini : A tena, me rereke koia nga tikanga o te Ture c tonoa nei c koutou ki tenei Paremete ki nga tikanga o te Ture i paahitia ra i te tau 1882 ? Henare Kaihau : Kaati, mehemea i konei, i to tatou aroaro, taua Ture hei korero iho maku i ona tekiona katoa, tera ano pea ab.au c kaha kite utu atu i o patai. Tena pea kei te pena me tau, tena pea kei te rereke noa atu. 49. Tiaki Tiwini : Kei te tino hiahia ahau, penei -me etahi atu tangata, kia paahitia he ture pena te ahua me tau c tono nei, hei painga c pumau ai te tupu ora o te iwi Maori, engari ki taku titiro kaore ano he tino whakaaturanga marama a koutou i takoto kite aroaro o te Komiti nei, hei tohutohu mai i te aronga hei haerenga mo te Pire c hiahiatia nei c koutou ? Henare Kaihau: Ko te pitihana c korero nei au he tono kite Kawanatanga kia mahia he ture hei whakatutuki i nga hiahia o nga iwi Maori nana i tuku mai tenei pitihana. 50. Tiaki Tiwini: Engari ko te pitihana c mau nei i taku ringa, ara, te pitihana a Tamahau Mahupuku me etahi atu, kaore i te whakaatu i tetahi tikanga c marama ai c mohiotia ai ranei ta ratou c hiahia ana ? Henare Kaihav,: He mea atu taku ki a koe, kaua koe c patai mai ki au mo tena pitihana, waiho ake tena, kia tae mai ra taua pitihana kite aroaro o te Komiti nei hei reira koe patai ai mo taua mea. Ko te pitihana i whakahuatia ake nei c au kite Komiti ko te pitihana ke a nga iwi Maori o te Tai Hauauru. Tiaki Tiwini : Ac ra ; engari ko te pitihana a te Tai Hauauru c korerotia na c koe, he whakaatu kau ta tena i nga whakahe me nga amuamu ate iwi Maori. Kaore taua pitihana ite whakaatu mai i tetahi tikanga hei aronga mo te Pire. Xi taku nei, he.i aha nga pitihana pena, engari ano tetahi pitihana c tino tohutohu mai ana i tetahi kaupapa Pire hei hurihuri ma te Komiti nei, ara, tetahi tikanga c taea ana c tatou te whakaae, ma tenei hoki c oti ai i a tatou tetahi Pire i tenei tau, c kore ai c puhore noa iho ta ta'ou mahi, pera me tera tau.