9

L—3a

ona huarahi. Na te aha ? Na nga ture. Ka whakaaturia nga take kei te tino whakahengia c ahau o nga ture whenua Maori c mana nei i naianei, me nga he c mahia ana i raro i aua ture. Kei te whakahengia c ahau te ahua ote here whenua Maori c mana nei i naianei. Ko te ahua o aua here c rite ana he huarahi taake i nga whenua Maori. Na taua here i arai nga Maori kia kaua c whiwhi ki nga utu tiketike o te makete o waho, a na taua here i rite ai te hiahia o te Kawanatanga kia riro anake iaia te hoko nga whenua Maori. Na taua ahua ote ture i riro ai te whenua ote Maori mo tetahi utu iti rawa mo te eka. Hei whakatinana i tenei take aku me whakaatu c ahau tetahi keehi. I namaia etc Kawanatanga oTe Atikini itewa i a ratou kotahi miriona pauna, hei hanga i fee huarahi reriwe nui o konei ki Akarana. I roto i taua kotahi miriona pauna ka namaia c £200,000 hei hoko whenua Maori. Kua hokoa taua £200,000 a kua pau kite whenua Maori, a kua wariutia nga whenua i riro ite Kawanatanga mo taua moni. Ko te wariu katoa i naianei o aua whenua c £800,000. Ka kitea i konei he £600,000 te nuinga ake ote wariu o aua whenua ite utu i hokona ai etc Kawanatanga. Na tenei i tika ai taku kupu iki ake nei, c ahei ana kia tirohia nga here whenua c mana nei i naianei i runga i nga whenua Maori, he huarahi taake i nga whenua. Ko te Koroni nei kei te whiwhi ki nga hua o tenei ture here whenua Maori. He nui nga whenua Maori kua hokona c te Kawanatanga mo te ss. i te eka," otiia, mehemea i ahei nga Maori o aua whenua kite hoko kite utu ote makete nui o waho, ka riro mai i a ratou te £1 10s. tae kite £2 ite eka. Ko tetahi tena o nga he c mahia ana i raro o nga ture whenua Maori o naianei. Na mo etahi atu o nga ahua me nga taumahatanga c utaina ana c nga ture ki runga i nga Maori. Tenei tetahi ture kei. te pa ki nga whenua Maori ko Te Ture Tiute Pane Kuini. He taake tino taumaha kei te utaina c tenei Ture' ki runga ki nga whenua Maori. I runga i nga hoko me nga riihitanga whenua Maori c tangohia ana c te Kawanatanga he £10 i roto ia £100 i runga i te wariu topu o te whenua, i te moni topu hoki o te riihi i runga i te tatau a-tau (ara te moni topu o te huihuinga o nga tau ote riihi). Mehemea he whenua Pakeha kahore rawa c pera te taumaha ote tiute pane Kuini, hei utunga mana kite Kawanatanga. Heoi ano te moni hei utunga ma te Pakeha kite Kawanatanga he tekau ma rima hereni i roto ite £100. Ka kite mai koutou ite nui rawa ote hapa. Na i raro anake i enei ahua c rua kua tohungia nei c ahau, c ahei ana a c tika ana ahau kia inoi kia whakaritea te ahua o nga ture hei whakahaere i nga whenua Maori ki nga ture c whakahaere nei i nga whenua o nga Pakeha. Kahore ahau c tango ite turanga whakatangitangi. Kaati me tango ahau i tetahi atu take. He aha te take i araia ai nga Maori kia kaua c whiwhi ki nga painga c puta ana ki nga Pakeha i raro i Te Ture Whakanohonoho Whenua kite Tangata? I raro i tenei ture, kite hiahia te Kawanatanga kite tango ite whenua ote Pakeha, ka matua tuhia ki taua Pakeha he reta vi atu i tana utu mo taua whenua. Xi te kore c rite mai te utu a taua Pakeha ki ta te Kawanatanga i kite ai, ka riro ma te Kawanatanga c karanga tana utu mo te whenua o taua Pakeha. Xi te kore te Pakeha ra c whakaae ki ta te Kawanatanga utu—ki te kore hoki te Kawanatanga c whakaae ki ta te Pakeha ra utu —ko reira ka tukua ma te Kooti Aputareihana o te Hupirimi Kooti c whakatau te utu mo te whenua o taua Pakeha. Ko reira te Karauna ahei ai kite hoko i tana whenua i runga ite utu i whakataua cte Kooti Aputareihana, mehemea c pai ia (te Kawanatanga). Na, ka tika tena. Na, kahore i penei te tikanga mo nga whenua Maori. Mo nga whenua Maori ka kiia etc Kawanatanga taua utu —i runga i tana i pai ai—kahore atu he tangata c kaha kite whakapiki ake ite utu mo tana whenua ite mea hoki kua herea cte ture— me tana mohio hoki kahore c taea c nga Maori te kukume atu kite aroaro ote Kooti Aputareihana kia whakataua te utu tika mo te whenua. I runga i enei whakauauatanga, ka riro te whenua ate Maori mo te utu iti rawa. Kaati, tenei tetahi, ana riro ite Kawanatanga tetahi whenua Pakeha, i raro ite Ture Whakanohonoho Whenua kite Tangata, ka ruritia nga roherohenga o taua whenua me nga rori hoki; ko nga moni hei utu i aua ruritanga roherohe, me te hanganga 0 nga rori, ka riro ma nga moni ate koroni c utu—kahore c patua kite moni utu mo te whenua a te Pakeha ra. Te Tiamana: B mahara ana ahau, ko te inoi a tenei pitihana, he kati ite hoko o nga whenua Maori. Kaati, kei te korero ke a Hone Heke i nga ritenga hoko i nga whenua Maori. Mehemea me mutu te hoko i nga whenua Maori, kaati, kahore enei korero cpa ana kite take. Hone Heke : E whakapuaki ana ahau i oku mahara ake mo nga ahua i kino ai, i tino he ai te ture o naianei epa ana ki nga whenua Maori—c whakaatu ana ahau i nga take i tika ai te Komiti kia whiriwhiri nui i tetahi takotoranga pai. Mehemea he whenua Maori i hokona c te Kawanatanga, he rereke nga ritenga. Ko te utu mo nga ruri roherohe, me te hanganga rori mo taua whenua ka utaina ki runga kite whenua ate Maori ra; ko tetahi tena o nga take i tino whakaitia ai etc Kawanatanga nga utu mo nga whenua Maori. He huarahi ano tenei c tika ana kia kiia he taake whenua Maori. Ka ahei ahau kite tohu haere ite maha atu o nga taumahatanga c utaina ana c nga ture c mana nei i naianei ki runga ki nga whenua Maori—kaati me whakakapi i enei. Me huri taku korero i naianei mo nga ture i paahitia ite tau 1894. Ite maharatanga ote Kawanatanga kia herea nga whenua Maori ka paahitia c ratou " Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894." Na i muri ote paahitanga o taua ture ka waihotia c ratou tena hei kaupapa takotoranga mo nga ture c hanga ana i muri mai ote tau 1894. Heoi, ite mea kua mohiotia c tatou koia rate takotoranga a kei te kii nei hoki te ture ote tau 1894, kite Kuini anake te mana hoko i nga whenua Maori. Na konei ahau i whakaatu ai—ko tenei tikanga, ma te Kuini anake te mana hoko i nga whenua Maori, he tikanga patu i nga Maori me o ratou whenua, a ko te tino tikanga me whakakore rawa atu, kaati he tikanga hei hanganga, ko te whakaae ite riihi i nga whenua Maori. Ka nui te ahua reka ake ki nga kupu a Honore Timi Kara me te Eight Honore te Pirimia i ki ra raua, 1 tera ra nei, kei te whakaae te Kawanatanga, kia whakaaetia mai hei tikanga taku c aki tonu nei ahau, ara, kia mutu rawa te hoko ate Kawanatanga i nga whenua Maori. Heoi, ite mea, he kupu pai tena naraua mo tetahi o nga take c akina tonutiaana c ahau, ka kii ahau, kei te whakaae ahau kite awhina i tetahi Pire pera ona tikanga, mehemea ka maua mai, me taku hiahia kia paahitia i tenei turanga ote Paremete. Ahakoa kei te whanui ke atu nga hiahia a oku iwi me nga iwi Maori o te Kotahitanga o nga iwi Maori i nga tikanga c taea te mahi i tenei turanga Paremete, 2—l. 3a.