I.—3a

24

Wi Pere : Mo taku kupu koia kaore he ahi tahu moni a te Maori ? Kaore c tika kia whakawiria penatia c koe te ritenga o taku korero. 34. Henare Kaihau : I ki ra hoki koe i naia tata ake nei me tuku nga whenua ki raro i te mana ote Poari; kite waihotia atu ki nga Maori te whakahaere kaore kau he mea c pahure i a ratou i to ratou kuare me to ratou kore mohio, heoi kau ta ratou c mohio ana ko te tunu kai ma ratou. E hiahia ana au kia mohio au he tino kupu ranei tena nau ? Wi Pere: Kua korero ake ra ahau kaore c taea c te Maori ena mahi. Ko te take tuatahi, kaore kau a ratou nei moni c taea ai c ratou. 35. Henare Kaihau : A mehemea he moni ta ratou katahi ranei ka taea c ratou ? Wi Pere : Ac. 36. Henare Kaihau : Kaati ra, c hara te Maori ite iwi kuare, heoi kua pai ra tena ki a au. Wi Pere : Mehemea he moni ta ratou ka taea c ratou. 37. Henare Kaihau : Kaati, he iwi mohio ano te Maori, he iwi tupato ki a ia? Wi Pere: I etahi taima ac, i etahi taima kaore. He taima ano ka whakapaua kuaretia c ratou a ratou moni. 38. Henare Kaihau: Kaati, mehemea ka hiahia nga Maori ki a ratou ano te mana, ama ratou ano c whakahaere o ratou whenua, a kaore ratou c pai kia peke mai te Kawanatanga kite whakararuraru engari kite whakaputa moni mai anake ki a ratou, ka whakaae ranei koe kia pena ? Wi Pere: Ka whakaae noa atu au, kite pai te Kawanatanga kite hoatu moni ki a ratou. Mehemea c hiahia ana koe kia pena te tikanga mo te takiwa ki Waikato, ka tautoko ahau i to hiahia pena. E korero ke ana ahau i naianei mo te Tai Rawhiti. Kaore kau aku nei whakahe mehemea ka mea koe me Maori anake nga mema mo te Tai Hauauru—kore rawa nei kia kotahi. 39. Henare Kaihau: Xi taku mohio me mutu pea aku patai. Wi Pere: He kupu i mahue i au i nanahi, ite patai a Honore Timi Kara ki au kia korero au i aku hiahia mo te takiwa o te Tai Rawhiti. Me whakapoto c au taku korero kia ata mohio mai ai te Komiti, tae atu hoki ki a Honore Timi Kara, nana nei te patai ki ahau i te tuatahi. E noho ana au i roto i tenei Whare Paremete kia paahitia tenei Pire. I korerotia c au aku take i nanahi, a i naianei kua tono mai a Honore Timi Kara kia korero ahau i aku korero kia marama ai te Kawanatanga kia taea ai hoki c ratou te hanga mai i tetahi Pire hou, a koia tena ka korero au i naianei. Te take tuatahi, c tino hiahiatia nuitia ana etc Tai Eawhiti; ko te arai rawa ite hoko o nga whenua Maori katoa c takoto raruraru kore ana i naianei. Te take tuarua, kia whakaturia he Poari. Kia tv te Poari, katahi ka riro ma te hiahia o nga tangata no ratou nga whenua, c tuku ranei te whenua ki raro i te mana o te Poari, c pupuri ranei ki a ratou ano te mana —a me whai mana te Poari kite whakatu Komiti Poraka —ko nga poraka katoa he tokomaha te tangata kei roto me tv he Komiti mo ia poraka kotahi—a me tv he Komiti nui mo te Takiwa hei Kooti mo nga whenua. Xi taku kia rima nga takiwa mo roto i te rohe ote Tai Eawhiti. Ko te Poari hei tohutohu ki aua< Komiti, ame mahi ratou i runga i ana whakahaunga c ka kiia c te Poari kia rapua c ratou nga take me nga ahuatanga o tetahi whenua. Xi te kitea c tetahi Komiti kaore c taea eia tetahi take, me ahei te Poari kite whakatu i tetahi atu Komiti—ma nga tangata o ia takiwa Maori c whakatu a ratou tangata c hiahia ana hei mema mo aua Komiti. Ma te Poari c whakatu. Ko aua Komiti Takiwa i whakaturia etc Poari ma te Minita c whakaae, c whakamana. Koi na aku tino take, ko nga whakaupokotanga ena, a ko te whakawhanuitanga haeretanga o nga ringaringa me nga waewae ma koutou c mahi, aka whakauru ki roto kite Pire ma mahia te Pire. Taku hiahia me paahi ko te Pire Poari, a ko aku menemana enei mo taua Pire Poari. Ko koutou eki ana kaore, me hanga hou ano tetahi Pire ; Kaati ra, kua korerotia atu c au kia koutou nga tino take c hiahia ana ahau kia whakaurua ki roto ki tena Pire. Engari heoi ano taku titiro ki tenei mahi he hiahia whakaroa kau kia kore rawa ai c taea te paahi tenei Pire tetahi atu tikanga ranei i tenei tuunga o te Paremete hei whakamutu i te mahi hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori. 40. Honore Timi Kara : Mehemea ra ka whakapotongia c korua ta korua mahi tena c oti tetahi mea i a tatou. Wi Pere : Kaore kau he roanga o taku kite tahuri mai nga tangata nei kite tautoko i taku. Eki ana ahau haria atu tenei Pire kite Whare ite puaretanga ite hawhe-paahi ite rua karaka, horahia atu, paahitia atu, heoi ano kua mutu. Engari kaore koutou c pai kia penatia. E hiahia ana koutou kia haria mai te Motu katoa nei ki roto ki toku takiwa —kite Takiwa Pootitanga o te Tai Rawhiti. He aha te hanga ai kia motuhake he Pire mo nga hiahia o Henare Kaihau anake, ka homai maku tenei mo te Tai Rawhiti ? Ko te rua rawa tenei o nga tau c mahia peneitia ana te Tai Rawhiti. He aha te pai kia hangarekatia au, kia tinihangatia peneitia au, ite mea kei te kite marama noa atu au i tona aronga ? E ki ana etahi, me paahi c tatou tetahi rarangi poto hei whakamutu i te hoko whenua Maori, me te waiho ano kia puare ana he huarahi c murua atu ai i a matou nga whenua o te Tai Rawhiti i runga i te riana ruri, me te mokete, me era atu mea pera. Kua tino tuturu te whakaaro o nga Maori ote Tai Rawhiti, kua mohio ratou kite ahua, kaore kau o ratou nei wehi kei mate ratou i te Poari—ahakoa ka kiia me Pakeha anake nga mema o taua Poari, c whakaae ana te Tai Rawhiti ki tena. Ka nui rawa atu taku riri me taku kino kite Kawanatanga mo te ahua ota ratou mahi ki ahau c tahuri nei ratou kite kukume iau kia uru atu ahau ki roto ki nga tikanga c hiahiatia ana c era atu takiwa. He ingoa ano ra toku. Ko te Tai Rawhiti au. Heoi ano aku korero, me mutu nga patai a te tangata ki au. Kaore he tikangaa patai mai ai ano he tangata ki au. Te Tiamana : Kua whakatakotoria mai c Henare Kaihau ana hiahia mo tona takiwa k aroaro ote Komiti i tenei ata, he mea perehi kite pukapuka. Kua tuaruatia mai cWi Pere tana korero i ona hiahia i tenei ata, a kua rongo ano hoki tatou i nga hiahia o Hone Heke. Kua tuhituhia katoatia ana korero c te kai tuhituhi, a ki taku mahara kaore pea he tino uauatanga o te rapunga a te Komiti nei i te huarahi hei hapai ma ratou, me te whakakotahi i nga whakaaro taupatupatu kua korerotia c aua mema Maori; a tena c mama ki taku mohio mehe-